Châu phi là gì? Các nghiên cứu khoa học về Châu phi

Định nghĩa và kích thước địa lý

Châu Phi là lục địa lớn thứ hai trên Trái Đất xét về cả diện tích và dân số, chỉ sau châu Á. Với tổng diện tích khoảng 30,3 triệu km² (chiếm 20,4% diện tích đất liền toàn cầu), đây là nơi sinh sống của hơn 1,4 tỷ người vào năm 2023, tương đương gần 18% dân số thế giới. Châu Phi được xem là một đơn vị địa lý – văn hóa có ranh giới tự nhiên rõ rệt, bao quanh bởi các đại dương và biển lớn, tạo nên sự biệt lập tương đối so với các lục địa khác. (Britannica)

Ranh giới phía bắc của châu Phi là biển Địa Trung Hải, nối liền với châu Âu qua eo biển Gibraltar. Phía đông bắc giáp Biển Đỏ và kênh đào Suez, nơi tiếp giáp châu Á. Phía tây được bao quanh bởi Đại Tây Dương, còn phía đông và đông nam là Ấn Độ Dương. Về mặt địa lý, điểm cực bắc là Ras ben Sakka ở Tunisia, cực nam là Mũi Agulhas ở Nam Phi, cực tây là mũi Verde ở Senegal, và cực đông là Ras Hafun ở Somalia. Những tọa độ này minh chứng cho phạm vi trải dài rộng lớn, bao phủ nhiều đới khí hậu và hệ sinh thái. (CIA World Factbook)

Châu Phi cũng là lục địa duy nhất nằm trọn vẹn giữa hai chí tuyến: chí tuyến Bắc và chí tuyến Nam. Điều này khiến phần lớn lãnh thổ thuộc vùng nhiệt đới, đóng vai trò quan trọng trong các hệ sinh thái toàn cầu như điều tiết khí hậu, chu trình carbon và bảo tồn đa dạng sinh học.

Địa hình và khí hậu

Địa hình châu Phi chủ yếu là cao nguyên rộng lớn, với các dãy núi và thung lũng xen kẽ. Phía bắc là dãy Atlas trải dài qua Maroc, Algeria và Tunisia, trong khi vùng đông châu Phi nổi bật với hệ thống tách giãn Đông Phi (East African Rift) – nơi xuất hiện nhiều hồ lớn như Tanganyika, Malawi và Victoria. Ngọn núi cao nhất lục địa là Kilimanjaro (5.895 m) ở Tanzania, còn điểm thấp nhất là hồ Assal ở Djibouti (-155 m so với mực nước biển). (Britannica)

Sahara, sa mạc lớn nhất thế giới, chiếm gần 9 triệu km² ở Bắc Phi, tương đương diện tích cả Hoa Kỳ. Ngoài ra, vùng Trung Phi có rừng mưa nhiệt đới Congo Basin, là khối rừng lớn thứ hai hành tinh chỉ sau Amazon. Miền nam và tây nam châu Phi đặc trưng bởi các vùng bán hoang mạc như Kalahari và Namib.

Khí hậu châu Phi rất đa dạng, từ Địa Trung Hải ở bắc và nam, sa mạc khô hạn ở trung tâm Bắc Phi, khí hậu xavan ở vùng trung tâm, đến khí hậu xích đạo nóng ẩm tại lưu vực sông Congo. Sự phân hóa khí hậu này phản ánh trực tiếp vào tính đa dạng sinh học và phân bố dân cư. Bảng sau tóm lược các kiểu khí hậu chính:

Khu vực	Kiểu khí hậu	Ví dụ điển hình
Bắc Phi	Địa Trung Hải, sa mạc	Dãy Atlas, Sahara
Trung Phi	Xích đạo, rừng mưa	Lưu vực Congo
Đông Phi	Xavan, cao nguyên	Kenya, Tanzania
Nam Phi	Bán hoang mạc, Địa Trung Hải	Namib, Kalahari, Cape

Đa dạng dân tộc và văn hóa

Châu Phi là nơi sinh sống của hơn 3.000 nhóm dân tộc khác nhau với khoảng 2.000 ngôn ngữ, được phân thành nhiều họ ngôn ngữ lớn như Niger-Congo, Afro-Asiatic, Nilo-Saharan và Khoisan. Mỗi nhóm dân tộc mang bản sắc văn hóa riêng, từ phong tục tập quán, kiến trúc, âm nhạc, đến các hệ thống tín ngưỡng. (Britannica – People of Africa)

Các tôn giáo lớn như Hồi giáo, Kitô giáo cùng tồn tại với các tín ngưỡng truyền thống châu Phi. Bắc Phi đa phần theo Hồi giáo, trong khi Trung và Nam Phi phổ biến Kitô giáo, còn nhiều cộng đồng vẫn duy trì tín ngưỡng bản địa. Sự giao thoa này tạo ra nền văn hóa hỗn dung, vừa hiện đại vừa lưu giữ yếu tố cổ truyền.

Âm nhạc và nghệ thuật châu Phi có ảnh hưởng sâu rộng trên toàn cầu. Các nhạc cụ gõ, nhịp điệu và phong cách dân gian đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến jazz, blues, reggae và hip-hop. Trang phục và nghệ thuật tạo hình với hoa văn, màu sắc tươi sáng cũng trở thành biểu tượng toàn cầu của sự đa dạng văn hóa.

Lịch sử và nguồn gốc loài người

Các nghiên cứu khảo cổ và di truyền học cho thấy châu Phi là cái nôi của loài người hiện đại (Homo sapiens). Những hóa thạch lâu đời nhất của Homo sapiens, có niên đại khoảng 200.000 năm, được tìm thấy tại Đông Phi, điển hình là ở Omo Kibish (Ethiopia) và Herto (Afar, Ethiopia). Điều này củng cố thuyết “Out of Africa”, cho rằng con người hiện đại xuất hiện tại châu Phi trước khi di cư sang các lục địa khác. (Smithsonian – Human Origins)

Bên cạnh đó, châu Phi còn là nơi phát triển nhiều nền văn minh cổ đại quan trọng. Ai Cập cổ đại dọc sông Nile hình thành một trong những nền văn minh rực rỡ nhất lịch sử nhân loại, với hệ thống chữ viết tượng hình, kiến trúc kim tự tháp, và các tiến bộ toán học, thiên văn. Ngoài ra, khu vực Sahel chứng kiến sự hưng thịnh của các đế chế Ghana, Mali, Songhai, đóng vai trò trung tâm thương mại vàng và muối. (Britannica – History of Africa)

Lịch sử châu Phi cũng chịu nhiều biến động do giao thương và thực dân. Từ thế kỷ 15 đến 19, hàng triệu người châu Phi bị đưa đi trong các tuyến buôn bán nô lệ xuyên Đại Tây Dương. Thế kỷ 19, “Cuộc tranh giành châu Phi” dẫn đến việc gần như toàn bộ lục địa bị các cường quốc châu Âu chiếm đóng. Quá trình phi thực dân hóa diễn ra mạnh mẽ trong thế kỷ 20, đưa đến sự ra đời của nhiều quốc gia độc lập ngày nay.

Kinh tế và ngành nông nghiệp

Nền kinh tế châu Phi đa dạng nhưng nhìn chung còn đang phát triển. Nông nghiệp đóng vai trò trung tâm, chiếm tới 60–70% lực lượng lao động, đặc biệt ở khu vực hạ Sahara. Các loại cây trồng chính bao gồm ngô, kê, sắn, lúa miến, cà phê, cacao và bông. Tuy nhiên, nông nghiệp vẫn chủ yếu dựa vào phương thức canh tác truyền thống, chịu nhiều rủi ro từ biến đổi khí hậu, xói mòn đất và hạn hán. (FAO Africa)

Tài nguyên khoáng sản là lợi thế lớn của châu Phi, với các mỏ vàng, kim cương, bauxite, đồng, cobalt và dầu mỏ. Các quốc gia như Nigeria, Angola, Libya và Algeria là những nhà xuất khẩu dầu thô quan trọng toàn cầu. Botswana và Nam Phi nổi tiếng về khai thác kim cương và vàng. Tuy nhiên, sự phụ thuộc vào khai thác tài nguyên khiến nhiều nền kinh tế dễ bị tổn thương trước biến động giá cả thế giới. (UNCTAD)

Trong những năm gần đây, châu Phi chứng kiến sự tăng trưởng nhanh của các ngành dịch vụ và công nghệ thông tin. Sự phổ biến của điện thoại di động đã thúc đẩy lĩnh vực fintech và thương mại điện tử. Các thành phố như Nairobi (Kenya) và Lagos (Nigeria) trở thành trung tâm khởi nghiệp công nghệ, được ví như “Silicon Savannah”. Tuy nhiên, thách thức lớn vẫn là bất bình đẳng thu nhập, cơ sở hạ tầng yếu kém và tỷ lệ nghèo đói cao.

Môi trường và các thách thức

Châu Phi đối diện nhiều vấn đề môi trường nghiêm trọng, phần lớn bắt nguồn từ sự kết hợp của tăng trưởng dân số, khai thác tài nguyên không bền vững và biến đổi khí hậu. Phá rừng diễn ra nhanh chóng, đặc biệt tại lưu vực Congo, khu rừng mưa lớn thứ hai thế giới, đe dọa đa dạng sinh học và làm suy giảm khả năng hấp thụ carbon. (WWF – Congo Basin)

Sa mạc hóa là một thách thức lớn ở vùng Sahel, nơi hàng triệu người phụ thuộc vào nông nghiệp du mục. Biến đổi khí hậu làm gia tăng hiện tượng hạn hán kéo dài, khiến đất đai thoái hóa, giảm sản lượng nông nghiệp và gây bất ổn xã hội. Tổ chức Liên Hợp Quốc ước tính 65% đất nông nghiệp ở châu Phi bị ảnh hưởng bởi thoái hóa. (UNCCD)

Ô nhiễm không khí và nước cũng ngày càng nghiêm trọng tại các đô thị lớn. Chất thải công nghiệp và khai thác khoáng sản thường xả thẳng ra sông hồ, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng. Ngoài ra, tốc độ đô thị hóa nhanh chóng đã tạo áp lực lên hệ thống hạ tầng xử lý rác thải và cấp nước sạch. Sự kết hợp của các yếu tố này làm gia tăng tính dễ tổn thương của nhiều quốc gia châu Phi trước thiên tai và dịch bệnh.

Tác động toàn cầu và chính trị hiện đại

Châu Phi có 54 quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc, chiếm gần 28% tổng số quốc gia toàn cầu, tạo nên một khối ảnh hưởng chính trị quan trọng. Liên minh châu Phi (African Union – AU), thành lập năm 2002, có mục tiêu thúc đẩy đoàn kết, hợp tác và phát triển bền vững. AU cũng tham gia giải quyết xung đột, thúc đẩy dân chủ và hội nhập kinh tế khu vực. (African Union)

Năm 2023, Liên minh châu Phi chính thức trở thành thành viên của G20, phản ánh vai trò ngày càng tăng của lục địa này trong các vấn đề kinh tế và chính sách toàn cầu. Châu Phi là thị trường tiềm năng lớn với dân số trẻ, tăng trưởng nhanh và nhu cầu phát triển hạ tầng mạnh mẽ. Đây cũng là khu vực trọng điểm trong các chiến lược địa chính trị của nhiều cường quốc như Trung Quốc, Mỹ, Liên minh châu Âu và Ấn Độ. (AP News)

Tuy nhiên, bất ổn chính trị, xung đột vũ trang, và tham nhũng vẫn là những rào cản lớn đối với phát triển. Nhiều khu vực như vùng Sừng châu Phi, Sahel và Cộng hòa Dân chủ Congo vẫn đối diện bạo lực và khủng hoảng nhân đạo kéo dài. Nỗ lực xây dựng hòa bình và phát triển bền vững tại châu Phi cần sự phối hợp giữa các tổ chức khu vực và quốc tế.

Bản đồ và nhận thức toàn cầu

Châu Phi trong lịch sử thường bị mô tả thu nhỏ trên bản đồ Mercator, vốn được thiết kế cho hàng hải châu Âu nhưng bóp méo kích thước thực tế của các lục địa gần xích đạo. Thực tế, diện tích châu Phi lớn hơn cả Hoa Kỳ, Trung Quốc, Ấn Độ và phần lớn châu Âu cộng lại. Sự sai lệch nhận thức này ảnh hưởng đến cách nhìn toàn cầu về tầm quan trọng của lục địa. (The Week)

Gần đây, Liên minh châu Phi và nhiều tổ chức dân sự đã thúc đẩy chiến dịch “Correct The Map” nhằm khuyến khích sử dụng bản đồ diện tích cân bằng, như Gall-Peters hoặc Equal Earth. Những bản đồ này thể hiện đúng hơn quy mô thật sự của châu Phi, giúp nâng cao nhận thức toàn cầu về vị thế địa chính trị và tài nguyên của lục địa. (Reuters)

Việc hiệu chỉnh bản đồ không chỉ mang ý nghĩa khoa học mà còn mang tính xã hội, nhằm khắc phục những hệ lụy của lịch sử thực dân và thúc đẩy nhận thức công bằng hơn về châu Phi trong hệ thống toàn cầu.

Tài liệu tham khảo

• Britannica – Africa overview: Britannica
• CIA World Factbook – Africa: CIA Factbook
• FAO – Africa agriculture: FAO Africa
• UNCTAD – Africa trade and development: UNCTAD
• World Wildlife Fund – Congo Basin: WWF
• UNCCD – Desertification in Africa: UNCCD
• African Union – Official site: African Union
• AP News – AU joins G20: AP News
• The Week – Mercator map distortion: The Week
• Reuters – AU urges adoption of true-size map: Reuters